Harzer-Hexen-Stieg wandelroute

Route-informatie

Volledige route: Osterode – Thale
Lengte: 106 km
Aantal etappes: 5
Moeilijkheidsgraad: middelzwaar
Beste periode: juni-juli-augustus
Routemarkering: zie verderop
Wandelgids en kaart: zie verderop

⚠️ Let op: Door massale sparrensterfte is de actuele belevingswaarde van de Harzer-Hexen-Stieg sterk verminderd. Check recente bronnen of actuele foto’s voordat je besluit deze tocht te maken.

De Harzer-Hexen-Stieg is een 106 km lange wandelroute, die tussen Osterode en Thale dwars door de Harz voert. Onderweg passeer je hoogtepunten zoals de Brocken-top, de Bodetal-kloof en stille getuigen van het mijnbouwverleden, zoals oude kanaaltjes, aarden aquaducten en stuwvijvers.
In Duitsland zijn nog andere bekende wandelroutes. Bekijk het overzicht op onze pagina Langeafstandspaden in Duitsland.

De Harz

De Harz is het noordelijkste middelgebergte van Duitsland. Het gebied is dichtbebost en telt afgeronde toppen die reiken tot boven de 1100 meter. De hoogste is de Brocken (1141.m). Rivieren hebben hier diepe kloven uitgeslepen, waarvan de Bodetal-kloof zelfs de grootste is ten noorden van de Alpen.
    De Harz kent een lange geschiedenis van mijnbouw. Overal kom je nog sporen daarvan tegen: kanaaltjes, aarden aquaducten, stuwvijvers, oude installaties en uitgestrekte fijnsparrenbossen.
    Tot 1990 liep het IJzeren Gordijn dwars door dit middelgebergte. Daardoor ontwikkelden Oost- en West-Harz zich elk op hun eigen manier. In het oosten vind je nog authentieke vakwerkhuizen en prachtige gemengde loofbossen, terwijl het westen moderner is, met grootschalige sparrenaanplant.
    Tegenwoordig is een groot deel van de Harz beschermd als nationaal park. Aan de randen liggen sfeervolle vakwerkstadjes zoals Goslar, Wernigerode, Quedlinburg en Stolberg.

⚠️ Belangrijke update in 2022

De afgelopen jaren kende het Harzgebergte meerdere extreem droge zomers. Hierdoor ging de gezondheid van de fijnsparren (Picea abies) sterk achteruit. De bomen produceerden te weinig hars, waardoor schorskevers makkelijker konden binnendringen. Vooral de letterzetter (Ips typographus) bleek een hardnekkige plaag.
Het gevolg was een massale sterfte van wat vaak ‘bos’ wordt genoemd. Maar eigenlijk gaat het hier om houtakkers met slechts één boomsoort. Zodra een kever daar vat op krijgt, is die nauwelijks nog te stoppen.
Door de enorme hoeveelheid dode sparren is het zeer de vraag of de Harzer-Hexen-Stieg vandaag de dag nog als toptrail geldt. Verdiep je dus goed in de actuele situatie voordat je besluit om in de Harz te gaan wandelen.

Etappeoverzicht 106 km

Nr.	Traject	Afstand	Moeilijkheid
1	Osterode.–.Altenau	24km	middelzwaar
2	Altenau.–.Torfhaus.–.St..Andreasberg (9+12=21)	21km	middelzwaar
3	St. Andreasberg.–.Königshütte	24km	middelzwaar
4	Königshütte.–.Altenbrak.(Nordliche.route)	24km	zwaar
5	Altenbrak.–.Thale	13km	middelzwaar

Loop liever via de Brockenumgehung, d.w.z. vanaf Torfhaus via St. Andreasberg en Braunlage naar Königshütte. Het is echter wel 8 km langer dan lopend rechtstreeks over de Brocken.
Let op: Als je met een lichte dagrugzak wandelt en je hoofdbagage wordt vervoerd, kun je het traject in 6 dagen afleggen. Met volle bepakking en tent vorder je langzamer, reken dan op ongeveer 2 extra dagen. Algemeen geldt: de totale afstand (106 km) is een betere richtlijn dan het aantal dagen (6), omdat de duur vooral afhankelijk is van je bepakking.

Moeilijkheidsgraad

Het terrein varieert van heuvelachtig tot bergachtig en de afstanden zijn tot 24 km per dag.

Etappe 1. Osterode – Altenau heeft 670 hoogtemeters stijging.
Bij etappe 2. Altenau – Torfhaus – Sankt Andreasberg is de klim naar Torfhaus (Magdeburger Weg; de ‘Steile Wand’) een omhooglopend pad van 220 hoogtemeters.
De laatste etappes kennen weinig stijging.

Door het stijgen en dalen en de dagelijkse afstanden vind ik de Harzer-Hexen-Stieg middelzwaar, en dus vergelijkbaar met bijv. paden als Altmühltal-Panoramaweg en Malerweg.

Beste periode

.Klima ILSENBURG.	apr	mei	jun	jul	aug	sep
Gem..max..temp..°C	12	16	19	21	21	17
Maandsom.neerslag.mm	61	76	83	87	75	69

De beste maanden om te wandelen zijn juni, juli en augustus.
Ter vergelijking: in De Bilt zijn dat 21, 23 en 23 °C.
Waarom niet in september?

koude dagen behoren dan al tot de mogelijkheden,
’s avonds is het dan al vroeg donker,
’s morgens droogt je tent niet meer op voor 10.00 uur, zodat je ze nat moet inpakken.

Weersinformatie

Ga naar www.weerplaza.nl voor een betrouwbaar weerbericht voor heel Europa.

Werkwijze: Vul boven in het zoekvenster de naam in van een stad in de buurt van je wandelgebied.
Je krijgt dan het actuele weer, de verwachting voor de komende uren en de 14-daagse voorspelling.

Routemarkering

De Harzer-Hexen-Stieg wandelroute had in 2007, toen ik het pad liep een matige markering in het terrein. Dit is uiteraard een momentopname. In het algemeen geldt dat langeafstandspaden als deze in Duitsland standaard goed gemarkeerd zijn, met regelmatige controle en onderhoud.

Wandelgids en kaart

WANDELGIDS

Harzer – Hexen – Stieg
Hikeline Wanderführer
Verlag Esterbauer (Duitsland)
Verkrijgbaar bij www.dezwerver.nl

Hikeline is veruit de beste wandelgids.
Haar deelkaartjes zijn acceptabel.
Schaal 1:35.000
( 1 cm = 350 m 3 cm = ± 1 km)

KAART

Harzer – Hexen – Stieg
1 :30.000
Schmidt Buch Verlag

Verkrijgbaar bij www.dezwerver.nl

Lange video (YouTube, 59 min.)

Bevoorrading onderweg

Levensmiddelen: Er zijn onderweg voldoende dorpjes met kleine supermarkten of bakkers waar je proviand kunt inslaan.
Drinkwater: Vul je veldflessen steeds bij in de dorpjes. Onderweg kom je weinig huizen of openbare watertappunten tegen.

Bivakkeren onderweg

Langs de Harzer-Hexen-Stieg wandelroute is het voor ervaren wandelaars mogelijk om te bivakkeren: een overnachting in de natuur, waarbij je ’s avonds een lichte tent opzet en deze ’s ochtends weer afbreekt. Zorg ervoor dat je je veldflessen op tijd bijvult in de dorpen, aangezien je onderweg weinig huizen tegenkomt.

Hoogtepunten (van west naar oost)

De Harzer-Hexen-Stieg wandelroute kent veel hoogtepunten:

Osterode
Het beginpunt van de route, een aardig, historisch stadje.
Ravensberg
Een van de eerste bergen die je op de route tegenkomt, met prachtig uitzicht over het Harz-gebergte.
Brocken (1141 m)
De hoogste berg van de Harz, beroemd om zijn panoramisch uitzicht en bijzondere sfeer. Het is een van de grootste hoogtepunten van de route.
Torfhaus
Een schilderachtig gehucht in het middelgebergte, beroemd om zijn uitzicht en een populaire tussenstop.
Sankt Andreasberg
Een pittoresk bergdorp met een rijke mijnbouwgeschiedenis en historische gebouwen….
Königshütte
Een klein dorpje dat beroemd is om zijn typische Harz-architectuur en een ideale plek voor rust.
Altenbrak
Een prachtig vakwerkdorp in het Bodetal, dat perfect is voor een korte pauze.
Bodetal
De indrukwekkende kloof, gemaakt door de rivier de Bode.
Thale
Het eindpunt van de route, met de beroemde Hexentanzplatz en Rosstrappe, twee van de bekendste bezienswaardigheden in de regio.

Osterode.

Op het ‘Goethe-Pfad’ naar de Brocken.

Torfhausmoor met smalspoorlijn. De nostalgische stoomtreinen van de ‘Harzer Schmalspurbahnen’ (HSB) rijden dagelijks tussen de Brocken en Bahnhof Drei Annen Hohne (aansluiting naar Wernigerode en Nordhausen). De treinen overbruggen het traject Drei Annen Hohne – Brocken in ca. 50 min. (19 km; hoogteverschil 585 m). Meer onder www.hsb-wr.de/

Officiële schrijfwijze

Officiële schrijfwijze is Harzer-Hexen-Stieg.
Taalkundig juister is: Harzer Hexenstieg.
(Steig, Stieg = smal, steil pad).

‘Brockenumgehung’ (32 km) mooier dan ‘Goetheweg’

Deze variant voert van Torfhaus niet over, maar rondom het Brockenmassief. Eerst ga je zuidwaarts naar het vroegere mijnstadje St.Andreasberg en dan via Braunlage oostwaarts. Ter hoogte van de Rastplatz Steinbachtal (500 m ten noorden van Neuehütte) sluit de route weer aan op de Harzer Hexenstieg. Deze variant is iets gemakkelijker, omdat de klim naar de top van de Brocken wordt vermeden.
Een cultureel hoogtepunt is een bezoek aan het voormalige mijnstadje St.Andreasberg (Schaubergwerk Grube Samson, Grube Catharina Neufang). Dit is een mooiere etappe dan de derde etappe (Torfhaus – Brocken).
Vanuit Königshütte kun je desgewenst naar Bahnhof Drei Annen Hohne en vervolgens met de stoomtrein alsnog de Brocken bezoeken. Zie verderop bij Dagtochtje naar de Brocken.

Van Fijnsparmonocultuur naar Natuurlijk Bos

In het verleden werden veel natuurlijke loofbossen in de Harz gekapt en vervangen door monoculturen van fijnsparren (Picea abies). Deze monoculturen waren economisch aantrekkelijk vanwege de snelle groei van de fijnspar, maar ze zijn ecologisch kwetsbaar. De fijnspar is gevoelig voor droogte en plagen, vooral de letterzetter (Ips typographus), een schorskever die zich snel kan vermenigvuldigen onder gunstige omstandigheden.
De storm Kyrill in 2007 veroorzaakte aanzienlijke schade aan de fijnsparrenbossen, waardoor veel bomen verzwakt raakten. Deze verzwakte bomen produceerden minder hars, hun natuurlijke afweer tegen schorskevers, waardoor de letterzetter zich gemakkelijk kon verspreiden. De daaropvolgende droge zomers verslechterden de situatie verder, wat leidde tot massale sterfte van fijnsparren in het gebied.
Hoewel de schade aanzienlijk is, biedt deze situatie ook kansen voor ecologisch herstel. Op de open plekken die zijn ontstaan door het verdwijnen van de fijnsparren, beginnen zich natuurlijke vegetaties te ontwikkelen. Planten zoals gewoon vingerhoedskruid (Digitalis purpurea), wilgeroosje (Epilobium angustifolium) en jonge loofbomen zoals wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia), wilgensoorten (Salix spec.) en berken (Betula pendula en Betula pubescens) vestigen zich spontaan.
Daarnaast worden er op sommige plaatsen beuken (Fagus sylvatica) aangeplant, aangezien er in bepaalde gebieden weinig zaadbomen van deze soort over waren.

Fichtenmonokultur, welche vom Sturm “Kyrill” geschädigt und anschließend vom Fichtenborkenkäfer befallen wurde. www.nationalpark-harz.de

Rotsen en vegetatie boven op de Brocken.

Treseburg: idylle aan de Bode.

De Brocken

Het is de enige hoge berg (1142 m) zo ver noordelijk in Duitsland. Op heldere dagen trekt hij tot wel 30.000 bezoekers. Voor Atlantische depressies vormt hij de eerste hindernis, en daardoor is het er vaak bewolkt, koud en winderig. De grote Duitse dichter Heinrich Heine zou daarom in het gastenboek van het Brockengasthaus hebben geschreven:
„Grosze Steine, müde Beine, saure Weine, Aussicht keine. Heinrich Heine“
Op de Brockenkuppe vind je een zeldzaam vegetatietype voor een Duits middelgebergte: een dwergstruikheide (Zwergstrauchheide). De top van de Brocken is van nature bosvrij, want de bosgrens ligt hier op ongeveer 1100 meter.
Geen enkele boom kan de woeste stormen op de top van de Brocken weerstaan. Op 1100 meter hoogte bereikt het gesloten bos, bestaande uit ca. 150 jaar oude fijnsparren, hier zijn natuurlijke grens. Dit is de meest noordelijke natuurlijke bosgrens van Centraal-Europa.
Daarboven groeit slechts nog een dwergstruikheide, met hier en daar een verkrampte, kromgegroeide spar.
Meer informatie vind je op de prachtige officiële website: www.nationalpark-harz.de

Oberharzer Wasserregal

Het Wasserregal is een historisch systeem van kanaaltjes (Gräben), stuwvijvers (Teiche) en soms ook aarden aquaducten: verhoogde dijkjes waarlangs water werd geleid.Het werd vanaf de middeleeuwen in het Harzgebergte aangelegd ten behoeve van de mijnbouw. Het woord Regal betekent in deze context geen rek of plank, maar verwijst naar een koninklijk recht: het recht op het gebruik van natuurlijke rijkdommen, zoals water of delfstoffen. Wasserregal betekent dus letterlijk: “het waterrecht”.

Functie in de mijnbouw

Om de zilvermijnen te kunnen ontwateren en om de installaties van kracht te voorzien, hadden de mijnwerkers veel water nodig. Daarom werd een ingenieus netwerk gebouwd van kanaaltjes en stuwvijvers, die regen- en bronwater opvingen en over tientallen kilometers omleidden. Het water werd gebruikt om waterraderen aan te drijven. Die zorgden voor kracht:om ertsen op te takelen, schachten droog te houden, of hamers aan te drijven. Alles werkte op zwaartekracht.

Een technisch meesterwerk

Het systeem groeide in de loop van de eeuwen uit tot een van de meest geavanceerde waterbeheersystemen van Europa. Het zogenaamde Oberharzer Wasserregal, een deel van dit netwerk, bestaat uit meer dan 100 kilometer kanaaltjes en meer dan 100 stuwvijvers (Teiche), waarvan vele nog zichtbaar of zelfs functioneel zijn. In 2010 werd het Oberharzer Wasserregal toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Wandelen langs het Wasserregal

Wie het Harzer-Hexen-Stieg volgt, loopt op meerdere plaatsen langs de historische kanaaltjes en stuwvijvers. De kanaaltjes ljjken maar gewone sloten, maar hun geschiedenis maken ze bijzonder.

Leefgebieden in het Nationalpark Harz

1. Beukenbossen

Vanaf de lagere hellingen tot op een hoogte van 700 meter boven zeeniveau vormen beukenbossen van nature het dominante bostype in de Harz.
In het Nationalpark Harz beslaan ze momenteel echter slechts 17% van het oppervlak, terwijl dit op basis van de natuurlijke hoogtezonering meer dan 50% zou moeten zijn.
Conclusie: hier zijn veel beuken vervangen door fijnsparren omdat deze sneller groeien.
Een belangrijk doel van het Gemengde bossen van Beuken en Fijnsparren is dan ook dat de natuurlijke vegetatiestructuur zich hier weer kan herstellen.

2. Gemengde bossen van Beuken en Fijnsparren

In de middelhoog gelegen zones tussen 700 en 800 m zou men normaal gemengde bossen aantreffen met vooral fijnspar (Picea abies) en beuk (Fagus sylvatica). Door intensief bosbeheer zijn deze echter vrijwel volledig vervangen door monoculturen van fijnspar (conclusie: ook hier zijn bijna alle beuken vervangen). Naast beuk en fijnspar komt in deze bossen ook gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus) voor.

3. Fijnsparrenbossen

In de hoogste delen van het middelgebergte, van ca. 800 m tot aan de natuurlijke boomgrens op 1.000 m, groeien van nature fijnsparrenbossen. Hierin komen ook loofbomen voor zoals:

Wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia)
Wilgesoorten (Salix spec.)
Zachte berk (Betula pubescens)

Kenmerkend zijn de hoge dauwvorming, mist en neerslag. Hierdoor hebben deze bossen een bijzonder rijke flora van mossen en korstmossen. Toch vinden we hier nog maar weinig oorspronkelijke fijnsparren die goed aangepast zijn aan sneeuw- en ijsdruk (met hangende takken en dikke takaanzetten). In plaats daarvan groeien hier laaglandvormen of overgangsvormen van fijnspar (conclusie: ook hier is de bergvorm vervangen door snelgroeiende laaglandfijnspar).

4. Ravijn- ooi- en bronbossen

Deze komen slechts op kleine schaal voor in het park, maar leveren een belangrijke bijdrage aan de biodiversiteit. De beuk ontbreekt hier; op deze bijzondere groeiplaatsen overheersen soorten als:

Gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus)
Zomerlinde (Tilia platyphyllos)
Ruwe iep (Ulmus glabra)
Gewone es (Fraxinus excelsior)

5. Hoogvenen

Het westelijk deel van het Harzgebergte vangt veel stijgingsregen op, wat de vorming van hoogvenen mogelijk maakte. Deze liggen vrijwel allemaal in de hooggelegen delen binnen het Nationalpark Harz. Hoogvenen zijn zeer voedselarm en hebben geen contact met mineraal grondwater.
Een belangrijk onderdeel van hun vegetatie zijn de veenmossen (Sphagnum spec.). Deze wortelloze mossen groeien voortdurend bovenaan door, terwijl ze onderaan afsterven en zo turf vormen. Ze kunnen veel water vasthouden dankzij hun speciale blad- en stengelstructuur, waardoor het waterpeil van het veen vaak meters boven het grondwaterniveau ligt.

Turfwinning was in de Harz nooit rendabel: de turf droogde slecht en vervoer was moeilijk. Wel werden veengebieden ontwaterd om ruimte te maken voor sparrenaanplant, wat leidde tot het verlies en versnippering van grote, aaneengesloten veenlandschappen.

6. Rotsen en blokkenhellingen

Deze komen vooral voor in de middelhoge en hoogste delen van het gebergte. Door sterke temperatuurschommelingen en een lage waterretentie vormen ze extreme groeiplaatsen. Mossen en korstmossen zijn hier dominant. Bloemplanten en varens kunnen zich alleen vestigen op plaatsen waar zich in spleten of nissen wat fijne aarde verzameld heeft.

7. Het stromend water

De beekjes en riviertjes in het Nationalpark Harz zijn grotendeels natuurlijk gebleven. Ze kenmerken zich door een hoge structuurvariatie, schoon water en een sterk schommelend debiet. Tijdens hoogwater voeren ze soms wel duizend keer zoveel water af als in droge periodes.

Zie verder de informatieve website:
www.nationalpark-harz.de

Dagtochtje naar de Brocken

Halverwege de Harzer-Hexen-Stieg kun je een dag inlassen om de Brocken te bezoeken. Je kunt dat natuurlijk ook na afloop doen.

Ga vanuit Königshütte naar Bahnhof Drei Annen Hohne en neem daar de stoomtrein (ca. 50 minuten) naar de Brocken.
Daal af via het mooie pad Eckerlochstieg,
wandel vervolgens door het aardige dorpje Schierke oostwaarts tot aan de kerk,
ga vanaf de kerk via een Naturlehrpfad naar Bahnhof Schierke,
loop daarna noordwaarts naar de rotsformatie Erdbeerkopf,
en tenslotte terug naar Bf Drei Annen Hohne en Königshütte. (Bf = Bahnhof)

SNP Natuurreizen

Zie: www.snp.nl/reis/… en voor andere wandelvakanties in Duitsland: www.snp.nl/reizen/…
Deze wandelreizen zijn een betrouwbare keuze voor wie een georganiseerde wandelvakantie zoekt.
Wanneer de zwaarte wordt aangeduid met één of twee zwarte cirkels, sluiten deze reizen goed aan bij mijn wandelingen. Je hoeft dan niet al te veel wandeluren of hoogtemeters per dag te overbruggen.

Twee mooiste dagwandelingen in de Harz

Ilsenburg – Ilsefälle – Brocken – Brockenbett – Ilsenburg
7 uur 22 km ↑ 830 m zware rondwandeling
Thale – Treseburg
2.30 uur 9 km ↑ 200 m middelzware lijnwandeling

In wandelgids:
Harz
Rother Wanderführer
Bergverlag Rother (Duitsland)

Verkrijgbaar bij: www.dezwerver.nl

Aanbevolen websites

Let op: na verloop van tijd kunnen sommige links niet meer werken. De betreffende pagina is dan mogelijk verplaatst of verwijderd.
Tip: zoek via Google op de naam van de website in combinatie met het trefwoord Harzer-Hexen-Stieg. Als de pagina alleen is verplaatst, vind je deze meestal alsnog terug.

Groszes Torfhausmoor.

Rappbodetalsperre – die größte in Deutschland.